Đình Đông thôn Tri Yếu-Đặng Cương-An Dương.
Đình Tri Yếu ở xóm Đông thôn Tri Yếu xã Đặng Cương huyện An Dương, cùng với miếu Kiến của thôn này nằm trong cụm di tích được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch cấp bằng công nhận Di tích lịch sử Quốc gia năm 1991. Đình làng Tri Yếu thờ chàng Rồng (Trần Long) và Cao Sơn, Quý Minh – 3 bộ tướng của vua Hùng Duệ Vương đã có công giúp vua Hùng đánh dẹp Thục Phán. Ba vị nhân thần có công với dân, với nước này được nhân dân địa phương tôn làm Thành Hoàng làng và quanh năm hương khói thờ phụng.
Bản thần tích về ba vị Đại vương thờ ở đìnhTri Yếu do Đông các đại học sỹ Nguyễn Bính soạn dưới triều Lê Anh Tông, niên hiệu Hồng Phúc năm đầu (1572) và Trạng nguyên Nguyễn Hiền, tước Hùng lĩnh Thiếu khanh Quân giám Bách thần sao y bản chính đời Lê Thánh Tông, niên hiệu Vĩnh Hựu năm đầu (1735) hiện lưu giữ tại di tích cho biết đôi nét về tiểu sử và sự nghiệp của 3 vị Thành hoàng trong đó có Chàng Rồng như sau:
Lúc bấy giờ, ở ấp Tri Yếu có một người tên là Chàng Rồng. Cha mẹ sinh ra ông là ông, bà Trần Lân và Nguyễn Thị Miễu những người hiền hậu và có đức. Hai người từng làm nhiều việc thiện như xây cầu, đắp đường, dựng miếu, sửa chùa, tô tượng, đúc chuông…
Một hôm, ông Trần Lân đi đánh cá bằng chiếc thuyền con, đi qua cửa biển Yên Hưng (Quảng Ninh) đến cửa biển Kỳ Hoa là nơi có thần thuồng luồng hay gây việc quái hại người. Dù đã có nhiều thầy phù thủy cao tay có phép thuật màu nhiệm cũng không trấn áp được nó.
Thuyền ông đến nơi thì trời vừa tối, ông buộc thuyền trước cửa miếu thờ, mang rượu ra uống đến khi say mềm, nằm lăn ra ngủ. Nửa đêm, trông lên trên miếu, ông thấy một đám lửa sáng lòa hình quả quýt len trên xà. Ông cầm mác dài tới xem, thấy con thuồng luồng dài chừng 10 trượng, ông vung mác chém đứt đôi con vật.
Khi về thuyền ngủ, ông chiêm bao thấy một người mình đầy vẩy rồng, mặc áo giáp vẩy cá, đầu đội mũ hồng diêu từ dưới sông đi lên trước mặt ông lạy chào và nói: “Tôi là quan viên dưới thủy cung thuộc dòng dõi 50 người con theo cha (Lạc Long Quân) về biển ngày xưa. Vừa qua, thấy ông có công diệt trừ con yêu thuồng luồng, Thượng Đế khen ngợi nên cho tôi vào nhà đầu thai để báo ơn lớn, làm rạng danh gia đình”.
Về nhà ông đem chuyện chiêm bao kể lại cho bà nghe, bà nói: “Đêm rồi tôi cũng nằm mơ thấy con rồng đen phủ lên người, tôi nắm được cái vuốt thì tỉnh giấc”. Hai ông bà đều lấy đó làm mừng.
Sau đó, bà Nguyễn Thị Miễu có mang, sinh được một người con trai vào ngày 5 tháng 4 (Âm lịch), mặt tựa mặt rồng, mắt như mắt hổ. Khi đó bà đã ngoài 40 tuổi. Ông bà vui mừng bèn đặt tên con trai là Chàng Rồng hay còn gọi Trần Long.
Lên 8 tuổi, Chàng Rồng đã tỏ rõ khí khái anh hùng, mưu trí, sức vóc hơn người. Chàng chạy nhanh như gió, có thể thu lôi đuổi chớp, có sức khỏe nhấc vạc, bạt sơn. Khi 15 tuổi thân thể nở nang, văn võ toàn tài. Các trang hào kiệt tuấn tú quanh vùng xin dưới trướng có hàng trăm người.
Thời Hùng Vương thứ 18, vùng Duyên hải Bắc Bộ, luôn có giặc phương Bắc nhòm ngó, do đó vua Hùng Duệ Vương cử hai tướng là Cao Sơn và Quý Minh đến dẹp giặc. Đến đất Quần Anh, hai người gặp được một người bản xứ có vóc dáng hơn người. Biết người này văn võ toàn tài, đức độ hơn người, hai vị tướng liền dò hỏi, thì biết đó là Chàng Rồng tức Trần Rồng (Trần Long). Chàng Rồng nguyện đưa theo các hào kiệt dưới trướng hàng phục.
Hai vị tướng cho mời song thân Chàng Rồng hỏi nguyên do, ông bà trình bày lại đầu đuôi chuyện gia cảnh. Hai ông biết rằng với người này trăm năm trước là đồng khí nhất nguyên, tức khắc kết nạp Chàng Rồng làm phó tướng.
Hai ông dừng lại ở Tri Yếu 10 ngày, các phụ lão trong ấp cùng lần lượt đến lạy tạ xin làm thần tử, rồi tiếp đó các địa phương xung quanh cũng đến thuần phục.
Từ đây, ba vị kết nghĩa anh em, đồng tâm hiệp lực dẹp yên quân giặc. Sau chiến thắng, chàng Rồng tâu với Hùng Duệ Vương xin phép được về quê phụng dưỡng cha mẹ già và cùng dân làng sinh cơ lập nghiệp. Trở lại quê hương, Chàng Rồng đã tìm gọi dân làng về quần tụ. Đại diện của bốn họ trong làng là Trần, Nguyễn, Đỗ, Trương, mỗi họ trồng một cây thị để làm kỉ niệm ngày dân làng về đoàn tụ (đến nay 3 cây thị đã mất, chỉ còn lại một cây của họ Trần vẫn cao to, tươi tốt). Chàng Rồng còn bỏ tiền cứu dân, mua ruộng vườn và dạy dân chăn tằm dệt lụa, bảo đảm đời sống cho dân, để lại ơn đức đến ngày nay.
Không bao lâu sau, Hùng Duệ Vương truyền ngôi cho Thục Phán An Dương Vương, các quan trung thành với nhà Hùng cáo quan về quê, riêng Chàng Rồng, với tước Bình Nhung Hầu, thề không thờ hai chúa nên đã chống lại Thục Phán đến cùng. Khi bình định được giang sơn, Thục Phán cầm quân đánh Chàng Rồng.
Trong một trận tử chiến, Ngài đã hy sinh tại bãi sậy phía Đông của làng. Lạ thay, ngay hôm sau, chỗ thi hài của Ngài đã bị mối đùn thành một đống cao. Biết là Ngài linh thiêng nên nhân dân đất Quần Anh đã sửa sang và xây một ngôi miếu bao quanh đống mối chứa thi hài Chàng Rồng và đặt tên là Miếu Kiến để thờ phụng. Tên Miếu Kiến có từ đó cho đến ngày nay.
Sau này, xét Chàng Rồng là người giỏi, lại trung hiếu vẹn toàn nên Thục Phán đã truyền sai người đưa tiền về xây dựng lại ngôi miếu to đẹp hơn.
Các triều đại phong kiến sau này, xét công lao, đức độ của Chàng Rồng, đã sắc phong, cấp tiền bạc để nhân dân thờ cúng, 4 mùa hương khói và xây dựng Đình Đông, thờ 3 vị thần hoàng có công với dân làng, với nước là Cao Sơn Đại Vương, Quý Minh Đại Vương và Chàng Rồng Đại Vương. Trải qua thờ gian, chiến tranh đình làng ngày một xuống cấp, hư hỏng. Về sau này dân làng làm lại ngôi đình Đông thờ 3 vị Cao Sơn, Quý Minh và Chàng Rồng một cách khang trang, tố hảo để tỏ lòng thành kính, biết ơn những vị nhân thần có công hộ nước, tí dân.
Hàng năm, từ ngày 7-10/2 (âm lịch) dân làng mở hội để tưởng nhớ công đức của Thần Hoàng làng. Trong lễ hội có tục rước long kiệu với bài vị của 3 vị tướng thời Hùng Duệ Vương và lễ tế thần, thi bánh chưng, bánh giầy (ôn lại sự tích thời Hùng Vương) và đấu vật (thể hiện tinh thần thượng võ). Cứ vào ngày 8 tháng 2 âm lịch, dân làng rước sắc vua ban tặng ngài Trần Long (Chàng Rồng) từ miếu Kiến về đình Đông (thờ 3 vị Thần Hoàng làng) tế lễ; khi xong hội lại rước sắc về trả lại miếu Kiến.
Theo truyền ngôn, bốn dòng họ: Trương, Đỗ, Nguyễn, Trần ở ấp Quần Anh (nơi hội tụ người tài) – nay là làng Tri Yếu đã dựng lên ngôi miếu Kiến là nơi chàng Rồng hy sinh và dựng ngôi đình lớn trên gò đất phía nam thôn Tri Yếu..
Tại phía Đông Nam ngôi đình, có một cây thị cổ thụ đường kính đo được 1,45m. Bô lão địa phương độ tuổi từ 85 – 90 cho biết, từ bé đã có cây cổ thụ đó rồi. Theo truyền ngôn, ngày hội tụ sau chiến tranh, đại diện của bốn họ trong làng là Trần, Nguyễn, Đỗ, Trương, mỗi họ trồng một cây thị để làm kỉ niệm. Đến nay 3 cây thị đã mất, chỉ còn lại một cây của họ Trần vẫn cao to, xanh tốt. Mái đình làng và bóng cây thị cổ thụ từ lâu đã trở thành tài sản vô giá của địa phương.
(PV Thi soạn theo thần phả thôn Tri Yếu và tài liệu điền dã)
