Đền Gắm nhìn phía trước.
Đền Gắm nằm trên bán đảo cửa sông Văn Úc, thuộc địa phận thôn Cẩm Khê, xã Toàn Thắng, huyện Tiên Lãng, Hải Phòng. Đây là Di tích lịch sử-văn hóa cấp Quốc gia được cấp bằng công nhận năm 1992. Đền thờ Thái phó Ngô Lý Tín – quan Phụ chính đại thần của vua Lý Cao Tông, người có nhiều công lao với dân, với nước.
Nhà bia đền Gắm.
Theo bản thuyết minh di tích đền Gắm, Ngô Lý Tín sinh ngày 20 tháng 1 năm Bính Ngọ (1126) ở trang Vĩnh Đồng, huyện Khoái Châu, trấn Sơn Nam (danh sách làng xã nước ta đời vua Gia Long đã thấy ghi có xẫ Vĩnh Đồng, tổng Tạ Xá, huyện Khoái Châu) nay thuộc tỉnh Hưng Yên. Cha ông là Ngô Huy Hiếu, mẹ là Đào Thị Phức. Ngô Lý Tín sinh ngày 20 tháng giêng năm Bính ngọ. Thủa nhỏ, Ngô Lý Tín theo học chữ Hán một thầy đồ nổi tiếng ở Kính Chủ (Hải Dương). Năm ông 18 tuổi, cha mẹ lần lượt qua đời. Mãn tang cha mẹ, vì cuộc sống khó khăn, ông tìm đến trang Cẩm Khê, huyện Bình Hà, trấn Hải Dương (nay là thôn Cẩm Khê, xã Toàn Thắng, huyện Tiên Lãng, Hải Phòng) mở trường dạy học, luyện tập võ nghệ.
Cuối đời Lý, gặp buổi nhiễu nhương, giặc cướp nổi lên khắp chốn, lại thêm hạn hán mất mùa, đời sống nhân dân vô cùng cực khổ, giặc ngoại xâm lại quấy phá biên thùy, quốc gia lâm nguy. Vua Lý Anh Tông ban chiếu cầu hiền, Ngô Lý Tín xin ứng mộ, đem theo 30 trai tráng trong Trang đi cùng, dần lập nhiều công lớn. Sử có ghi năm Nhâm Dần (1182), Ngô Lý Tín được phong chức Thượng tướng quân, mang quân thủy bộ dẹp loạn trộm cướp. Năm 1183, ông được cử làm đốc tướng chinh phạt quân Ai Lao xâm lấn biên thùy, chiến thắng trở về, ông được nhà vua phong làm Thái phó. Năm 1188, quan Phụ chính đại thần là Thái sư Đỗ An Di mất, triều đình cử Thái phó Ngô Lý Tín làm phụ chính cho Vua Lý Cao Tông. Đây là chức quan đứng đầu triều, nắm giữ trọng trách đối với giang sơn đất nước. Có lẽ Ngô Lý Tín phải làm quan từ triều Lý Anh Tông (sử chỉ chép hoạt động của ông dưới thời Lý Cao Tông vì lúc này Ngô Lý Tín chắc chưa ở vị trí quan trọng). Xuất thân từ dân thường, Ngô Lý Tín trải thăng đến chức Thái phó phụ chính, đứng đầu trăm quan, chứng tỏ ông là người có tài thao lược. Và khi ông được cử đi đánh dẹp giặc cướp triều đình đã đắp đàn phong tướng (đăng đàn bái tướng), đó là vinh dự lớn. Tuy nhiên, không biết vì sao tác giả cuốn Việt sử lược lại chê đô quan Lê Năng Trường và Ngô Lý Tín trong việc xét xử vụ thiếu sư Mạc Hiển Tích.
Tháng 3 năm Canh tuất (1190) Thái phó Ngô Lý Tín qua đời ở tuổi 64. Tương truyền, trong điều kiện đất nước thanh bình, quan Phụ chính cùng một đoàn thuyền đem theo tướng sĩ, gia nhân trở về thăm lại trang Cẩm Khê xưa, không may ngang đường đến khúc sông Quán Trang – Văn Úc gặp bão lớn, thuyền chìm, ông và mọi người đều tử nạn. Như một phép nhiệm màu, thi hài ông được sóng đánh trôi dạt vào bãi sông trang Cẩm Khê, chính nơi mà từ đây ông mang gươm đi giúp nước. Nhân dân thương tiếc đưa ông lên bãi chôn cất và lập đền thờ để tưởng nhớ công ơn một vị tướng tài, anh dũng.
Về cái chết của ông, sách Đống Khánh Dư địa chí lại chép là ông đem quân đi đánh dẹp giặc biển, thuyền bị sóng to làm đắm nên chết đuối.
Hơn 800 năm nay đền Gắm đã qua nhiều lần trùng tu, sửa chữa, lần trùng tu gần đây nhất được thực hiện vào năm 1888 dưới triều Đồng Khánh. Trải qua những biến cố thăng trầm của thời gian, lịch sử, đến nay đền Gắm vẫn giữ nguyên được kiến trúc cổ xưa, phong cách thời Nguyễn, với kiểu kiến trúc “tiền nhất hậu đinh”, gồm 5 gian tiền đường, 3 gian tiền tế và 1 gian hậu cung. Các kèo gỗ có kết cấu kiểu “thuận chồng, đốc thước”, mái lợp ngói mũi hài, các cửa theo kiểu “cửa thùng khung khách”. Năm 1992, đền Gắm được Bộ Văn hóa-Thể thao-Du lịch công nhận di tích lịch sử cấp quốc gia. Năm 2010, kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, Nhà nước đã đầu tư hơn 20 tỷ đồng giai đoạn đầu để trùng tu, phục dựng một số hạng mục công trình, nhưng vì thời gian quá gấp nên không kịp hoàn công. Những năm sau công trình được tiếp tục triển khai, năm 2016 mới hoàn thành tổng thể, đưa vào sử dụng.
Hiện nay các hạng mục chính trong đền như nhà tiền tế, trung đường, hậu cung đã được tu bổ, tôn tạo khang trang, vững chãi. Một số hạng mục như nghi môn, nhà bia, nhà trưng bày, nhà đón khách, tường rào bao quanh … được phục dựng, hoặc xây mới. Tất cả nằm trong một khuôn viên hài hòa, với cảnh trí đẹp. Theo lời giới thiệu của ông Nho, một thành viên Ban Quản lý di tích đền Gắm thì năm 2016, nhân dịp kỷ niệm 890 năm ngày sinh Đức thánh đền Gắm (tức Thái phó Ngô Lý Tín), một doanh nhân Hải Phòng đã thiện tâm cúng tiến, cho mời thợ đúc Nam Định về đúc tại sân đền pho tượng Thái phó bằng đồng, dát 4 cây vàng, nặng đúng 890 kg.
Tượng Ngô Lý Tín trong đền.
Hiện nay đền Gắm vẫn bảo tồn, lưu giữ được nhiều di vật quý thời Nguyễn như cuốn thư, hoành phi, câu đối, cửa võng chạm “lưỡng long chầu nguyệt”, y môn, ngai rồng, án hương, bát bửu, chuông đồng và một số đồ thờ tự khác. Phía sau hậu cung đền còn có một cây nhãn cổ thụ, tương truyền là đã 600 năm tuổi.
Cây nhãn cố thụ trong đền.
Đền Gắm được xây dựng trên chính mảnh đất Thái phó Ngô Lý Tín từng cắm đất làm nhà, mở trường dạy học, luyện rèn võ nghệ, nghiên cứu binh thư. Điều rất đặc biệt là phần mộ của Thái phó nằm chính tại hậu cung của đền. Điều này làm cho ngôi đền càng trở nên linh thiêng và là cội nguồn của những câu chuyện uy linh, huyền diệu. Với vị trí cách xa khu dân cư trong một không gian rộng lớn, thoáng đãng, phía trước là bãi bồi, thường được cấy trồng thành những vạt rau xanh mướt, đằng xa là dòng sông Văn Úc hiền hòa, xung quanh một hệ thống cây xanh rợp bóng, đền Gắm tọa lạc trong một môi trường trong lành, ít bị ô nhiễm, thu hút ngày cành đông đảo nhân dân và du khách đến cúng lễ, viếng thăm.
Nhân dân địa phương lấy ngày sinh Thái phó Ngô Lý Tín làm ngày tổ chức lễ hội đền Gắm. Lễ hội được tổ chức vào 3 ngày: 18, 19, 20 tháng giêng hàng năm, phần lễ với nhiều nghi thức trang nghiêm, phần hội sinh động, mang đậm dấu ấn văn hóa dân gian Bắc bộ với nhiều trò chơi truyền thống như đấu vật, kéo co, chọi gà, đánh đu và một số trò chơi phong phú khác.
Không chỉ là một di tích cấp quốc gia có giá trị về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật kiến trúc, đền Gắm còn là một trong những điểm du lịch tâm linh, sinh thái độc đáo của thành phố Hải Phòng, nằm trong tua du lịch Du khảo đồng quê phía nam thành phố Hải Phòng.
(PV. Thi, Hội Văn nghệ Dân gian HP biên soạn theo: Đồng khánh Địa dư chí lược; Thần tích đền Gắm và tư liệu điền dã)
